Friuli Venezie Giulia; intrigerend en inspirerend
- Door Fred
- maart 25, 2021
- 14:07
Vorig jaar verzamelde ik de nodige wijnen voor een workshop over Friuli voor de Verenigde Vinologen Nederland. Mede dankzij de hulp van het Consorzio delle DOC Friuli Venezia Giulia, beschikte ik al snel over waarschijnlijk de grootste collectie Friulaanse wijnen die Nederland ooit heeft gezien. De selectie was zo groot dat er meer dan genoeg flessen waren voor meerdere proeverijen voor vele liefhebbers, zowel professionele- als particuliere connaisseurs. Daardoor proefden we niet alleen tijdens de workshop voor de VVN een ruime hoeveelheid wijnen, maar ook tijdens andere gelegenheden, zoals 1-op-1 proeverijen met collega Charlotte van Zummeren van Winebusiness.nl en Chiel Seuren, sommelier bij Noble (*) in ’s Hertogenbosch. Bij Harries Wine & Deli in Rotterdam proefde ik diverse wijnen met allround professional Harrie Baas, vele van zijn klanten en enkele bekende proevers/bloggers, terwijl er gedurende een aanvullende workshop in het dorpshuis te Tuil nog meer geïnteresseerden kennis maakten met een ruime selectie wijnen uit Friuli. Enkele resterende flessen wachten nu nog op het moment dat de horeca weer open is, om er tijdens mooie momenten met Fine Food & Wonderful Wines van te genieten. Het Consorzio en haar leden stelden ons dus op bewonderingswaardige in staat om uitgebreid kennis te maken met de vele wijnen die Friuli rijk is; niet alleen inspirerend wit, maar ook intrigerend rood en diverse specialiteiten waaronder de ramato en verschillende zoete.
Algemeen
Gelegen tussen Venetië, de Alpen, Slovenië en de Adriatische Zee geniet Friuli (afgeleid van Forum Julii / Julius) van vele invloeden en tegelijkertijd een eigen identiteit. Het is weliswaar een van de kleinste regio’s in Italie, maar is zeer gevarieerd met een bergachtige noorden, het heuvelachtige centrum en vlakke delen in het zuiden aan zee. Van oudsher is het al een grensgebied, voornamelijk tussen de Romaanse en de Slavische wereld, maar veelal autonoom met een eigen cultuur en taal.
Geschiedenis
Ver voor het begin van onze jaartelling werd de streek was er in de streek al sprake van de Castellieri-cultuur terwijl de Carni daarna voor een verdere ontwikkeling zorgden. Uiteraard speelden ook de Romeinen een aanzienlijk rol in de geschiedenis van Friuli en was Aquileia zelfs de vierde grootste stad van Italië tijdens het Romeinse keizerrijk. Na invallen van Attila de Hun, overheersingen door o.a. het koninkrijk Odoacer, Theodorik de Grote, de Byzantijnen en Lombarden, de republiek Venetië en de Habsburgers, werd het pas in 1919 onderdeel van de huidige republiek Italië. De vele invloeden zijn echter nog overal merkbaar en vooral de band met Slovenië is onveranderd hecht.
Toerisme en gastronomie
Friuil-Venezia-Giulia heeft een prima reputatie als toeristische bestemmingen met volop mogelijkheden voor zowel wintersport als zonvakanties, talloze attractieparken, dierentuinen en culturele evenementen, vele eeuwenoude steden en dorpjes met allerlei historische bezienswaardigheden, musea en een keur aan culinaire specialiteiten. Zo is men nu weer druk bezig met de voorbereidingen voor Pasen, wanneer de pinza, frati, pistun, cjarsons en magri cuet op tafel komen en (in Cividale del Friuli) geoefend wordt voor de “Truc”. Ben je in de regio, vergeet dan ook niet te genieten van de ribaltavapori, prosciutto van San Daniele of de muset en de brovada.
Wijnbouw
Als onderdeel van handelsroutes tussen het Midden-Oosten of Centraal Europa en Italië, profiteerde Friuli vele eeuwen van de aan- en doorvoer van de meest uiteenlopende producten en materialen, ook ten behoeve van de wijnbouw. Voor de phylloxera-ramp telde de regio zeker 350 druivenrassen, afkomstig uit vrijwel alle delen van Europa en het Midden-Oosten en de wijnen genoten een uitstekende reputatie. Phylloxera veranderde echter alles en pas na de ’70-er jaren van de vorige eeuw herstelde de wijnbouw zich, o.a. door initiatieven van pioniers als Mario Schiopetto en Josko Gravner. De eerste zorgde voor een omslag van de productie van anonieme bulkwijn naar gebottelde kwaliteitswijnen, de laatste mag verantwoordelijk worden geacht voor de herontdekking van ‘orange wines’, ooit ontstaan in Georgië.
Consorzio
Het Consorzio delle D.O.C. – F.V.G. dat de workshops en proeverijen mogelijk maakte, is ontstaan door de fusie van het Consorzi di Tutela Vini Friuli Annia, Friuli Aquileia, Friuli Colli Orientali e Ramandolo, Friuli Grave, Friuli Isonzo, Friuli Latisana en Consorzi Collio e Friuli Venezia Giulia. Samen stimuleren ze de kwaliteit en promotie van hun wijnen in de meest brede zin van het woord.
Terroir
De grote diversiteit aan wijnen vindt zijn basis in een grote variatie aan bodems en microklimaten. We vinden er zandsteen, flysch, kalkrijke mergel en afzettingen uit de Dolomieten (met een toplaag die rijk is aan klei, ijzer en organisch materiaal), maar ook districten waar juist alluviale sedimenten en zand overheersen. Als meest regenachtige regio van Italië is er in Friuli geen directe behoefte aan irrigatie, terwijl er altijd wel sprake is van veel zonneschijn, zowel in het noorden en westen met hun meer continentale klimaat, als in het Mediterrane zuiden en zuidoosten. Die verschillen verklaren ook de verscheidenheid aan gebruikte druivenrassen en wijnen met een totaal ander karakter.
Druiven:
Tot de belangrijkste witte druivenrassen behoren de Friulano, Malvasia, Ribolla Gialla, Verduzzo, Pinot grigio, Chardonnay en Sauvignon blanc en bij de blauwe rassen zijn dat de Pignolo, Raboso, Refosco, Schiopettino, Merlot en beide Cabernets. Vrijwel alle druivenrassen kwamen uitgebreid aan de orde tijdens de workshops en van de meeste werden diverse wijnen geproefd.
Druiven en hun wijnen:
Friulano
De witte trots van Friuli, maar waarschijnlijk afkomstig uit de Veneto en ook wel bekend (o.a. in Chili) als sauvignonasse of sauvignon vert. Wordt gebruikt voor zowel stille als mousserende wijnen, variërend van licht en fris tot rijk en complex. Deze laat rijpende druif is vooral belangrijk in de DOC’s Colli Orientali, Collio, Grave del Friuli en Isonzo en komt ook over de grens in Slovenië voor.
Malvasia
Aromatisch druivenras met zeker 30 varianten (zowel blauwe als witte) dat we langs vrijwel de gehele Adriatische kust tegenkomen. De meeste varianten rijpen snel, bevatten veel suikers en worden daarom vaak gebruikt voor zoete wijnen en/of vin santo.
Picolit
Wit druivenras dat vaak vermeden werd door zijn moeizame vruchtzetting. Verdeling heeft dat verbeterd en de druif is nu weer redelijk populair ook al blijft de aanplant gering. Zijn bijnaam is ‘delicatissimo’ vanwege zijn delicate aroma’s, herkenbaar is enkele van de mooiste zoete wijnen die Italië rijk is.
Pignolo
Autochtone blauwe druif met wild fruit, zachte tannine en frisse zuurgraad.
Raboso
Deze blauwe druif kent twee hoofdsoorten; de Raboso Piave en de Raboso Veronese.
Refosco
Blauwe druif ‘met gebruiksaanwijzing’ want hij rijpt langzaam en bij een te vroeg geoogst geeft hij harde, zure, bittere wijnen. Een rijpe Refosco geeft echter frisse wijnen met veel kleur, aroma’s van bosfruit en een gemiddelde tanninestructuur. Er zijn verschillen varianten bekend, waaronder de Refosco Nostrano, Refosco d’Istria, Refosco del Terrano en Refosco dal Peduncolo rosso. Deze laatste (de Refosco met het rode hout) bezit het grootste kwaliteitspotentieel en is al sinds 1700 in Friuli bekend.
Ribolla Gialla
Witte druif die geel kleurt bij de rijping en vooral voorkomt op de hellingen van de Collio en Colli Orientali tot in Slovenië. Geeft karaktervolle wijnen met aroma’s noten, mandarijn, hoge zuren en een mooie complexiteit.
Schioppettino
Blauwe druif met stevige zuren en weinig suikers, dus vaak gebruikt voor lichtere, frisse wijnen, maar er zijn ook steviger voorbeelden.
Tazzalenghe
Blauwe druif, vooral in Veneto (62%), maar komt ook in Friuli voor in de Friuli Colli Orientali DOC. De naam verwijst naar zijn karakter: bijt/snijdt de tong… De Tazzelenghe die wij proefden bleek vol en gelukkig allesbehalve agressief.
Terrano
Blauwe druif die vooral in Emilia Romagna (55%) voorkomt, maar ook in Friuli (19%), Puglia (14%) en veelvuldig over de grens in Istrië.
Verduzzo
Wit druivenras, in Friuli ook Verduzzo Friulano genoemd, dat goede resultaten geeft in o.a. Colli Orientali del Friuli, rond gemeente Ramandolo.
DOP’s:
Friuli telt 4 DOCG’s, 12 DOC’s en 3 IGP’s, waarvan in totaal meer dan 75% wit is. Alle DOP’s kwamen tijdens de workshops aan de orde en vele wijnen werden geproefd. Dit zijn de belangrijkste:
Ramandolo DOCG (2001)
Kleine DOP voor zoete wijn van 100% Verduzzo, uiteraard de specialiteit in de regio rond de gemeente Ramandolo.
Colli Orientali del Friuli Picolit DOCG (2006)
Slechts 42 ha met een zeer kleine productie (250 hl). Zoete wijn van minimaal 85% Picolit (die van subzone Cialla van 100% Picolit), gemaakt van ingedroogde druiven. Behoren tot de mooiste zoete wijnen uit Italië.
Lison DOCG (2010)
Bescheiden qua omvang (51 ha), maar met een prima reputatie. Gemaakt van minimaal 85% Friulano (lokale naam Lison).
Rosazzo DOCG (2011)
Eén van de kleinste DOP’s (19 ha). Gemaakt van 50–60% Friulano, aangevuld met 20–30% Sauvignon Blanc, 20–30% Chardonnay en/of Pinot Bianco, maximaal 10% Ribolla Gialla en maximaal 5% andere.
Colli Orientali DOC (1970)
Grote DOP voor diverse wijnen van- of met Chardonnay, Friulano, Gewürztraminer, Malvasia, Picolit, Pinot Bianco, Pinot Grigio, Ribolla Gialla, Riesling, Sauvignon Blanc en Verduzzo en Cabernet Franc, Cabernet Sauvignon, Merlot, Pignolo, Pinot Nero, Refosco, Schioppettino en Tazzelenghe.
4 subzones: Cialla, Faedis, Prepotto en Rosazzo.
Friuli Grave DOC (1970)
Eén van de grootste en bekendste DOC’s in Friuli-Venezia Giulia voor zowel stil en mousserend wit als rosé en rood van of met Chardonnay, Friulano, Gewürztraminer, Pinot Bianco, Pinot Grigio, Riesling, Sauvignon Blanc, Verduzzo, Cabernet Franc, Cabernet Sauvignon, Carmenère, Merlot, Pinot Nero en Refosco.
Overige DOC’s:
Carso DOC, Collio Goriziano, Delle Venezie, Friuli, Friuli Annia, Friuli Acquileia, Friuli Isonzo, Friuli Latisana, Lison-Pramaggiore en Prosecco DOC.
Conclusie:
Een machtig interessante regio met een enorme variatie aan druiven, wijnen, stijlen en kwaliteiten. Italië mag dan vooral bekend staan om zijn rode wijnen, wat er in Friuli Venezie Giulia (ook) aan witte wijnen gemaakt wordt, mag niet worden onderschat. Rood imponeerde (met o.a. prachtige oudere wijnen) en bij de witte genoten we van vele frisse sauvignons, fruitrijke friulano’s, sappige pinot grigio’s en ribolla gialla’s en complexe bijzondere cuvees die vele jaren kunnen ouderen.
Kortom: Friuli Venezia Giulia intrigeert en inspireert.
Met dank aan: Consorzio DOC F.V.G. en vele van hun leden.
Geproefd werden:
ALTURIS, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
AMANDUM, Friulano, DOP Friuli Isonzo, 2016
ANTONUTTI, Traminer aromatic, DOC Friuli, 2019
AQUILA DEL TORRE, Riesling renano, DOC Friuli Colli Orientali, 2017
ARZENTON MAURIZIO, Sauvignon, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
ASCEVI LUWA, Ribolla gialla, DOC Collio, 2019
BORGO DEI SAPORI, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2018
CA’ TULLIO, Viola, Traminer aromatico, DOC Friuli Aquileia, 2019
CA’BOLANI, Alturio, Refosco dal peduncolo rosso, Doc Friuli Aquileia, 2015
CANTARUTTI ALFIERI, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2018
CASTELLO DI BUTTRIO, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
CASTELLO DI SPESSA, Santarosa, Pinot bianco, DOC Collio, 2019
COLUTTA, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli Colli Orientali, 2015
CONTE D’ATTIMIS-MANIAGO, Tazzelenghe, DOC Friuli Colli Orientali, 2012
CROATTO PIERO, Sauvignon, DOC Friuli, 2018
DARIO COOS, Ramandolo, DOCG Ramandolo, 2017
DE CLARICINI, DOC Friuli, 2018
DI LENARDO, Gossip, DOC Friuli, 2019
DRI GIOVANNI IL RONCAT, Il Roncat, Ramandolo, DOCG Ramandolo, 2015
ERMACORA, Pinot bianco, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
EUGENIO COLLAVINI VITICOLTORI, Broy , Collio bianco, DOC Collio, 2018
FERRIN PAOLO, Merlot, DOC Friuli, 2019
FRUSCALZO BRUNO, Friulano, DOC Collio, 2019
GENAGRICOLA (TORRE ROSAZZA), Sauvignon, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
GIGANTE ADRIANO, Vigneto Storico, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
GUERRA DARIO, Matteo I°, Pignolo, DOC Friuli Colli Orientali, 2011
KOMJANC ALESSIO, Friulano, DOC Collio, 2019
LE DUE TORRI, Friulano Riserva, DOC Friuli Grave, 2015
LE FAVOLE, Malvasia, DOC Friuli, 2017
LE MONDE (ARCADIA), Friulano, DOC Friuli, 2019
LIS NERIS, La Vila, Friulano, DOC Friuli Isonzo, 2010
LIVIO FELLUGA, Terre Alte, DOCG Rosazzo, 2018
LIVON, Cavezzo, Pinot bianco, DOC Collio, 2018
LORENZON – I FEUDI DI ROMANS, Malvasia, DOC Friuli Isonzo, 2019
MARCO FELLUGA, Sauvignon Riserva, DOC Collio, 2016
MARCO SARA, Picolit, DOCG Colli Orientali del Friuli Picolit, 2018
MARINIG, Sauvignon, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
MASÙT DA RIVE, Pinot bianco, DOC Friuli Isonzo, 2018
MODEANO, Friulano, DOC Friuli, 2019
MOSCHIONI, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli Colli Orientali, 2013
PAOLO CACCESE, Sauvignon, DOC Collio, 2018
PERUSINI, Sauvignon, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
PETRUCCO, Ronco del Balbo, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli Colli Orientali, 2017
PICECH ROBERTO, Athena, Friulano, DOC Collio, 2017
PIERA1899, Terre Magre, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli, 2018
ROCCA BERNARDA, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
RODARO PAOLO WINERY, Romain, DOC Friuli Colli Orientali, 2009
RONCO BLANCHIS, Particella 3, Chardonnay, DOC Collio, 2017
RONCO MARGHERITA, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
RUSSIZ SUPERIORE, Mongris, Pinot grigio Riserva, DOC Collio, 2017
SAN SIMONE, Prestige, Friulano, Doc Friuli Grave, 2019
SANT’ELENA, Friulano, DOC Friuli Isonzo, 2018
SCARBOLO, Ilramato, Pinot grigio, DOC Friuli, 2019
SCARBOLO SERGIO, Pignolo, DOC Friuli Colli Orientali, 2015
SCHIOPETTO, Friulano, DOC Collio, 2018
SCUBLA ROBERTO, Sauvignon, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
SKOK EDI, Zabura, Friulano, DOC Collio, 2019
SPOLERT WINERY, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2018
STANIG, Schioppettino di Prepotto, DOC Friuli Colli Orientali, 2017
STROPPOLATINI, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2016
STURM, Ribolla gialla, DOC Collio, 2019
TENIMENTI CIVA, Vigneto Bellazoia, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli Colli Orientali, 2017
TENUTA LUISA, Sauvignon, DOC Friuli Isonzo, 2019
TENUTA STELLA , Ribolla gialla, DOC Collio, 2018
TENUTE TOMASELLA, Cabernet franc, DOC Friuli, 2018
TERESA RAIZ, Le Marsure, Sauvignon, DOC Friuli, 2019
TERRE DI GER, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli, 2017
TERRE ROSSE, Merlot, DOC Friuli Grave, 2017
TUNELLA, Biancosesto, Bianco, DOC Friuli Colli Orientali, 2018
VALCHIARÒ, Nexus, Friulano, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
VALPANERA, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli Aquileia, 2015
VENICA&VENICA, Ronco delle Cime, Friulano, DOC Collio, 2019
VIGNA PETRUSSA, Schioppettino di Prepotto, DOC Friuli Colli Orientali, 2017
VIGNA TRAVERSO, Schioppettino di Prepotto, DOC Friuli Colli Orientali, 2016
VILLA VITAS, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli, 2018
VINI PAOLO DE LORENZI, Chardonnay, DOC Friuli, 2019
VISTORTA, Vistorta, Merlot, Doc Friuli Grave, 2012
VOLPE PASINI, Zuc di Volpe, Sauvignon, DOC Friuli Colli Orientali, 2019
ZAGLIA, Refosco dal peduncolo rosso, DOC Friuli, 2019
ZORZON, Pinot grigio, DOC Collio, 2019